BULGARİSTAN TÜRKLERİ HALK EDEBİYATI ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA
    1992 yılında Prof. Dr. Fikret Türkmen tarafından kurulmuş olan ve o dönemden itibaren çalışmaları ile Türk Dünyasına adını duyuran Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü; “Türk Halk Bilimi”, “Türk Dünyası Edebiyatları”, “Türk Dili ve Lehçeleri”, “Türk Tarihi”, “Türk Sanatı” ve “Türk Dünyası Sosyal, Ekonomik ve Siyasal İlişkiler Anabilim Dalı” olmak üzere altı anabilim dalında faali
yetlerini sürdürmektedir.

Enstitüde, Türk Dünyasının her alanında olduğu gibi, Balkan Türkleri hakkında da çeşitli konularda yapılmış çalışmalar bulunmaktadır. 2008 yılının sonlarına geldiğimiz bugünlerde bu değerli çalışmalara bir yenisi daha eklenmiştir.

Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalında Prof. Dr. Metin Ekici danışmanlığında İbrahim Özkan tarafından “Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerinde Bir Araştırma” adlı bir doktora tez çalışması hazırlanmıştır.

Çalışma, alanında yapılmış son derece önemli bir araştırma ve incelemedir. Bulgaristan Türklerine ait halk edebiyatı türleri; mensur, manzum ve serbest türler başlıkları altında derinlemesine bir tahlil ve tasnife tabi tutulmuş, her tür için önemli tespitler yapılmıştır. Bulgaristan Türklerinin halk edebiyatı yaratmaları büyük bir titizlikle incelenmiş ve Türk milli kültürü içerisindeki yeri ifade edilmiştir. Büyük bir boşluğu dolduracağına inandığımız bu çalışma içerisinde Bulgaristan Türklerinin zengin halk edebiyatı ürünlerini bulundurması açısından da oldukça kıymetli bir çalışmadır.

Çalışmanın “Bulgaristan ve Bulgaristan Türkleri” adlı Giriş kısmında Bulgaristan Türkleri ve Bulgaristan hakkında kısa ve tanıtıcı bilgi verilmiştir. Üç alt başlıktan oluşan Giriş kısmının ilk başlığı “Bulgaristan Coğrafyası Hakkında Genel Bilgiler”dir. Bu kısımda Bulgaristan’ın kimlik bilgileri, Balkanlar diye adlandırılan coğrafyada Bulgaristan’ın yeri, Bulgaristan’ın doğal çevre özellikleri ve beşeri özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. “Bulgaristan’ın Kısa Tarihi ve Bulgaristan’da Türk Varlığı” adlı ikinci kısımda ise Bulgarların (Bulgar Türkleri) Balkanlara göçü ve Tuna Bulgar Devleti’nin kuruluşundan başlayarak, II. Bulgar Krallığı’na (Devleti) kadar geçen tarihi süreç ele alınmıştır. Osmanlı Devleti’nin bölgeye duyduğu ilgi sonucunda bölgeyi fethetmeye başlaması, ardından Bulgar Devleti’ne tamamen son vermesiyle bölgenin demografik yapısının değişmesi ve bunun sonuçları üzerinde kısaca durulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgeden çekilmeye başlamasıyla bundan en fazla etkilenen ve oluşan yeni süreçten başlayarak Bulgaristan Türkleri tarihi günümüze kadar ele alınmıştır. Giriş kısmının üçüncü başlığı “Araştırma ve İnceleme Yöntemi Hakkında”dır. Giriş kısmı, çalışmada kullanılan araştırma ve inceleme yöntemlerinin tanıtıldığı ve çalışmanın amacının açıklandığı bu son kısımla tamamlanmıştır.

“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Mensur Türler” adlı Birinci Bölüm’de masal, efsane, halk hikâyesi ve fıkra türleri üzerinde durulmuştur. Mensur türlerin ele alındığı bu bölümde; önce tür tanımı ve türlerin Türk dünyasındaki karşılıkları verilmiştir. Daha sonra Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı mensur türleri üzerinde yapılan çalışmalar üzerinde durulmuştur. Sözlü ve yazılı kaynaklardan elde edilen metinlerden hareketle her tür önce tanımlanıp, sınıflandırılmış; sonra da yapı ve konu yönünden incelenmiştir. Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı üzerinde yapılmış bu çalışma türler üzerinde monografik bir çalışma olmadığı için genel değerlendirmeler yapılmış ve türlerin bugünkü durumları hakkında genel bilgi verilmiştir.

“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Manzum Türler” adlı İkinci Bölüm’de ise, türkü, mâni ve ninni türleri ele alınmıştır. Mensur türlerin incelenmesinde takip edilen yöntem bu bölümde de uygulanmıştır. Buna göre; türlerin tanımları ve Türk dünyasındaki karşılıkları verilmiştir. Türkü, mâni ve ninni türleri üzerinde yapılan çalışmalar incelenmiş, türlerin eldeki metinlere göre sınıflandırılması yapılmıştır. Yapı ve konu bakımından türler ele alınarak incelenmiştir.

“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Serbest Türler” adlı Üçüncü Bölüm’de atasözü, bilmece ve tekerleme türleri yer almaktadır. Birinci ve ikinci bölümde olduğu gibi bu bölümde de önce türlerin tanımları ve Türk dünyasındaki karşılıkları verilmiştir. Türler üzerinde daha önce yapılan çalışmalar gözden geçirilmiş ve mevcut metinlerden hareketle sınıflandırma yapılmıştır. Yapısal yönden türlerin incelemesi yapılmış ve konu bakımından türler değerlendirilmiştir.

Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerinin incelendiği birinci, ikinci ve üçüncü bölümlerde yapılan tespitler, elde edilen bulgular Sonuç kısmında toplu olarak değerlendirilmiştir.

Çalışmanın sonunda gerek sözlü kaynaklardan derlenen gerekse daha önce derlenip yazıya geçirilmiş ve incelemeye esas olan Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerine ait örneklerin yer aldığı “Metinler” bulunmaktadır. İnceleme bölümünde takip edilen sıra, metinlerin verilişinde de takip edilmiştir. Önce mensur türler, ardından manzum türler ve son bölümde de serbest türlere ait örnek metinler yer almaktadır. Metinler bölümünde yer alan Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerine ait örnek metinler, inceleme bölümünde yapılan değerlendirme ve sınıflandırmalara paralel şekilde verilmiştir. Metinlerde geçen ve bölge ağzına ait, anlamının Türkiye’de bilinmeyeceğini düşünülen kelimelerin anlamları dipnotlarda gösterilmiştir.

Çalışmanın sonunda, kullanılan kaynakların yazarların soyadına göre sıralandığı “Bibliyografya” yer almakta ve bunu sözlü bilgilerin derlendi “Kaynak Şahıslar” listesi takip etmektedir. 94 Kaynak şahsın; adı ve soyadı, yaşı, eğitim durumu, göç ettiği yer, Türkiye’de ikamet ettiği yer bilgilerinin yanı sıra derleme tarihi ve şekli de belirtilmiştir. Son kısımda ise, metinlerde geçen yer ve şahıs adlarına ait “Dizin” yer almaktadır.

Dr. İbrahim Özkan’a ve danışmanlığını yapan Prof. Dr. Metin Ekici’ye bu kıymetli araştırmayı gerçekleştirdikleri için teşekkürlerimizi bir borç biliriz.



Gonca Kuzay Demir


                                                                                                                             05.12.2008